Geschiedenis van het Christendom

Christendom in de vroege Middeleeuwen

Deel 4 – De Franken – Clovis

Voorwoord

Kerstening van landen en/of volken hield vaak in dat een gebied of land bij het christendom werd ingelijfd wanneer de koning overging tot het christelijk geloof en zich liet dopen. Daardoor werden alle onderdanen van het rijk gerekend christelijk te zijn en werden geacht zich ook te laten dopen.

Inleiding

De Frankische koning Clovis (ca. 466-511), ook wel bekend als Clovis I, was de eerste Frankische vorst die zich tot het christendom bekeerde. Hij staat vaak in de schaduw van de latere vorst Karel de Grote, maar het is de vraag of dat terecht is. Wie was deze Clovis en wat heeft hij betekend voor de Franse en Europese geschiedenis?

Het vroege koningschap van Clovis (481-496)

Clovis werd geboren omstreeks het jaar 466 als zoon van Childerik I en Basina. Toen hij vijftien jaar was, in 481, volgde Clovis zijn vader op als koning. Kort tevoren, in 476, was de laatste West-Romeinse keizer Romulus Augustulus afgezet, waarmee een einde kwam aan het West-Romeinse Rijk. De weg naar machtsuitbreiding lag hierdoor open voor de Franken.

In 486 behaalde Clovis een belangrijke overwinning op Syagrius (ca. 430-486), de laatste Romeinse generaal die zich nog in Gallië bevond en die – aldus geschiedschrijver Gregorius van Tours (ca. 534-594) in diens werk Historia Francorum – in opdracht van Clovis met een messteek de dood vond.

Clovis’ doop (496)

In 496 versloeg Clovis de Alemannen. In datzelfde jaar, op 25 december 496 (maar er zijn ook historici die 497, 499 of 506 als opties noemen), liet Clovis zich in de stad Reims dopen tot christen. Samen met een gevolg van 3000 Frankische krijgers en Clovis’ zussen Abboflede en Lantechilde. De meeste historici gaan er ervan uit dat het verhaal dat de overwinning op de Alemannen Clovis naar het christendom dreef, een legende is. Clovis trad in 492 of 493 in het huwelijk met een Germaanse – meer specifiek: Bourgondische – koningsdochter genaamd Clothilde. Ze was een dochter van het koningspaar Chilperic en Caratena. Haar Bourgondische vader was ariaans, evenals veel andere Germaanse vorsten die tot het christendom overgegaan waren, maar haar moeder was katholiek. Onder haar invloed was ook Clothilde katholiek geworden. Zij was het die Clovis aanspoorde zich te laten dopen.

De kroningsplechtigheid werd voltrokken door Remigius van Reims (ca. 437-533), de toenmalige bisschop van Reims. Over de motieven van Clovis is in de historiografie naar voren gebracht dat Clovis hiermee de Gallisch-Romeinse aristocratie die al rooms-katholiek was, achter zich wilde krijgen. Zo kon hij de Visigoten, die een rijk hadden opgebouwd in het huidige Spanje en Zuid-Frankrijk en de ‘ketterij’ van het arianisme aanhingen – makkelijker bestrijden. Hoogstwaarschijnlijk was Clovis’ bekering inderdaad ingegeven door machtspolitieke ambities. Hoe machtspolitiek zijn motief ook was, zijn doop vormde een belangrijke stap in de kerstening van West-Europa.

De ‘zeer christelijke koning!’

Deze titel zou Clovis van de toenmalige bisschop van Reims, Remigius ontvangen hebben, maar dat wilde niet zeggen dat Clovis zich ook ‘christelijk’ gedroeg. In het begin van zijn ‘christenzijn’ heeft wel enkele dingen gedaan die getuigden van zijn drang om de katholieke kerk te dienen. Zo heeft hij in 511 een concilie in Orleans samengeroepen en heeft hij enkele kloosters en kerken laten bouwen. Maar er was ook een andere kant, namelijk dat zeer gewelddadig was. Hij heeft andere koningen en verwanten laten ombrengen, uit angst dat ze hem van zijn troon wilde stoten. Gregorius van Tours had er geen moeite mee God zelf in Clovis daden aan het werk te zien: ‘Zo onderwierp God iedere dag opnieuw de vijanden van Clovis aan zijn gezag en vergrootte zijn rijk, omdat hij met een rechtvaardig hart voor Hem wandelde en deed wat in Gods ogen welgevallig was.’ De lezer oordeelt zelf! Dertig jaar na de dood van Clovis bepaalde zijn zoon Childebert I dat in zijn gebied het christendom tot enige wettige religie moest worden gemaakt, wat erop neerkwam dat alle rest van het heidendom in zijn land moesten worden opgeruimd. Wie zich daartegen verzette, stonden zware straffen te wachten, tot de doodstraf toe. En hoe zit dat met de bloedwraak en de brutale moorden op mogelijke erfopvolgers? Clovis’ bekering, gewelddadige veroveringen en bestuur hangen met weerhaakjes vast aan de mythe die door historiografen en historici door de eeuwen heen werd opgebouwd.  Zó groeide het christendom…

Geweld bij de kerstening van volken

Dat het christendom zich gewelddadig verspreidde, is geen nieuws. Sinds de doop van Clovis (ca.500) en met name onder het regime van keizer Karel de Grote werden Germaanse volkeren met geweld gedwongen zich tot het christendom te bekeren. Minder bekend is dat het geweld al in de derde en vierde eeuw begon. Met name toen tijdens de regeerperiode van ‘de eerste christelijke keizer’ Constantijn de Grote het Edict van Milaan (313) aangenomen werd, namen de vrijheden voor niet-christenen in het territorium van het Romeinse Rijk snel af. In latere eeuwen – denk aan de tijd van Karel de Grote – was het christendom wél gewelddadig richting de medemens en werden anderen gedwongen zich te bekeren of anders gedood. Hierbij valt natuurlijk ook te denken aan het antisemitisme in de Rooms-Katholieke Kerk en de kruistochten vanaf met name 1100. Niemand kan ontkennen dat er geen geweld van christenen tegen ‘heidenen’ plaatsvond. Een voorbeeld is een passage over de regeerperiode van Justinianus, die in 527 als keizer aan de macht kwam. Deze keizer stelde spionnen, aanbrengers (delatores: verklikkers) aan om het zedelijk gedrag van zijn onderdanen in de gaten te kunnen houden, zelfs binnenshuis. Als mensen betrapt werd op onzedelijk, niet-christelijk gedrag, kwam het ‘kerkelijk apparaat in werking, met dikwijls vreselijke straffen tot gevolg’. Toen de Franken aan de macht kwamen met Clovis, gingen christendom en politiek hand in hand en er kwam geweld bij te pas gericht op mensen.

Laatste regeerjaren en overlijden van Clovis (497-511)

In 507 verplaatste Clovis het machtscentrum van Doornik naar Parijs, nadat hij de Visigoten verslagen had. Op 27 november 511 overleed hij in Parijs. Bij zijn overlijden hadden de Franken zeggenschap over bijna de volledige provincie Gallië, dat voortaan Frankrijk heette: het rijk van de Franken. Toen Clovis stierf was het verbond tussen kerk en staat gesloten dat in Frankrijk eeuwen standhield. De Franse revolutie heeft in 1789 daaraan een einde gebracht.

Excurs: de Salische en Merovingische Franken (250-481 na Chr.)

Het Germaanse volk van de Salische Franken duikt in bronnen voor het eerst op na 250 na Christus. Salische Franken (of Saliërs) waren een noordwestelijke subgroep binnen het stamverband van de vroege Franken, die voor het eerst werden beschreven in historische bronnen uit de derde eeuw. Hun oorspronkelijke woonplaats was Salland, in het hedendaagse Overrijssel. Een van de vroegste vermeldingen stond op de beroemde Peutingerkaart: Hamavi qui et Franci: ‘De Chamaven die ook Franken waren’. Het volk kwam mee met de Grote Volksverhuizing (ca.300-600). De Franken kwamen het Romeinse Rijk binnen in Toxandrië – zo heette het gebied tussen het huidige Breda en Antwerpen – in 358. In dat jaar nam keizer Julianus Apostata (331-363) hen op als foederati (‘bondgenoten’) binnen het Romeinse Rijk.

In 440 stichtten ze een officieel koninkrijk met als centrum Doornik. Het rijk breidde zich vervolgens uit richting het Zuiden, eerst tot de Somme, onder leiding van koning Childerik I (ca.436-481). Childerik sloot met de Romeinen en Visigoten een verbond. Onder Childeriks zoon Clovis begon de Merovingische dynastie en breidde het Frankische Rijk zich nog verder naar het zuiden uit, tot aan de rivier de Loire. De Franken profiteerden van het machtsvacuüm dat ontstond door het zich steeds verder terugtrekkende Romeinse Rijk. De Merovingen waren een dynastie van Frankische koningen, die over een regelmatig veranderend gebied in delen van het huidige Nederland, België, Luxemburg, Frankrijk en Duitsland regeerden van de 5e tot in de 8e eeuw.

Literatuurlijst

Das Grosse Bibellexikon (3 dln.) Brockhaus – ISBN: 3-417-2461-3

De Franken en het Christendom – Pierre Trouillez – ISBN 9789059087217 – Uitg. Davidsfonds

De Germanen en het Christendom – Pierre Trouillez – ISBN 978940191434 – Uitg. Omniboek

De Grote Volksverhuizing – Chayah Visser – pdf.

De kerstening van Europa – Aat van Gilst – ISBN 9789461538734 – Uitg. Aspekt

En zij werden verstrooid onder alle volken – W. Keller – ISBN 90 6084 611 7 – Voorhoeve

Handelingen der Gemeente, dl.1 en 2 – ISBN: 90-242-2625-2 – R.H. Matzken – Kok Kampen

Het ontstaan van het Christendom – Evangelische Omroep – ISBN: 90-70100-51-7

Karel de Grote – Aat van Gilst – ISBN 9059117026 – Uitg. Aspekt

______________________________________________________________________________