Geschiedenis van het Christendom

Studies over de eerste drie eeuwen van het Christendom

Deel 5 – Constantijn de Grote

“Wat de heidenen in het christendom zagen, werd immers in eerste instantie bepaald door wat zij zagen van het christendom!”

Voorwoord

Nee, nu niet het zoveelste artikel over de vraag of Constantijn de Grote wel of niet een christen was. In alle studies die mij bekend zijn wordt die vraag of en wanneer Constantijn christen geworden is altijd verbonden met de overgang van Constantijn tot het christendom, zijn begunstiging van de christelijke kerk, en dergelijke. Maar, om te bepalen of hij wel of niet een christen was, is een kwestie die mijns inziens alleen vanuit de theologie, de Bijbel te beantwoorden is. Ook in onze tijd zijn er wereldleiders die zeggen dat ze christen zijn of tot een christelijke politieke partij behoren om op die manier invloed uit te oefenen. Ja, wat is en hoe word je een christen? We gaan daar later in dit artikel op door, maar laten we eerst eens zien hoe Constantijn, vóór en ná zijn veronderstelde bekering, als mens leefde.

Een overzicht

Constantijns leven kende veel slachtoffers in eigen familie: Constantijn was verantwoordelijk voor zowel de dood van zijn schoonvader oud-augustus Maximianus, als diens zoon Maxentius. Terwijl Constantijn alles aan Maximianus te danken had. Maximianus promoveerde immers Constantijns vader van pretoriaanse prefect tot caesar en augustus. Maximianus was via zijn dochters Theodora en Fausta zowel de schoonvader van zijn vader Constantius als van Constantijn zelf. Constantius had Constantijns moeder verlaten om met Maximianus’ dochter te kunnen trouwen. Constantijn was onder meer ook verantwoordelijk voor de dood van zijn zoon Crispus, echtgenote Fausta en zwager augustus Licinius. Ook na Constantijns overlijden werden er verschillende familieleden vermoord om ruim baan te maken voor zijn drie zonen. Volgens een overlevering in de bronnen zou Fausta Crispus ervan hebben beschuldigd een affaire met haar te hebben gehad, waarop Constantijn zijn zoon doodde. Toen hij later – mogelijkerwijs op aanwijzingen van zijn moeder Helena – vaststelde, dat de aanklacht vals was, doodde hij ook de intrigante zelf. Er zijn echter ook andere verklaringen mogelijk, bijvoorbeeld dat Crispus misschien ontevreden was over zijn positie en (bewust of onbewust) in een intrige verwikkeld raakte, waarin mogelijk ook Fausta was betrokken. In 326 – dus toen hij beweerde een christen te zijn – liet Constantijn zijn oudste zoon Crispus en kort daarop zijn vrouw Fausta, stiefmoeder van Crispus, doden. De aanleiding hiervoor is onduidelijk: de bronnen zijn onduidelijk en spreken elkaar deels tegen.

Wat is wedergeboorte?

Christen zijn, een kind van God worden is alleen mogelijk door wedergeboorte. Ik ga ervan uit dat een mens een wedergeboren dient te zijn om een kind van God genoemd te worden. “Maar allen die Hem aangenomen hebben, hun heeft Hij macht gegeven kinderen van God te worden, namelijk die in Zijn Naam geloven; die niet uit bloed, niet uit de wil van vlees en ook niet uit de wil van een man, maar uit God geboren zijn.” (Joh.1:12-13) In het onderhoud dat de Heer Jezus met Nicodemis heeft gehad wordt verduidelijkt wat wedergeboorte wil zeggen: “En er was een mens uit de Farizeeën; zijn naam was Nicodemus, een leider van de Joden. Deze kwam ’s nachts naar Jezus en zei tegen Hem: Rabbi, wij weten dat U van God gekomen bent als leraar, want niemand kan deze tekenen doen die U doet, als God niet met hem is. Jezus antwoordde en zei tegen hem: Voorwaar, voorwaar, Ik zeg u: Als iemand niet opnieuw geboren wordt, kan hij het Koninkrijk van God niet zien. Nicodemus zei tegen Hem: Hoe kan een mens geboren worden als hij oud is? Hij kan toch niet voor de tweede keer in de buik van zijn moeder ingaan en geboren worden? Jezus antwoordde: Voorwaar, voorwaar, Ik zeg u: Als iemand niet geboren wordt uit water en Geest, kan hij het Koninkrijk van God niet binnengaan. Wat uit het vlees geboren is, is vlees; en wat uit de Geest geboren is, is geest. Verwonder u niet dat Ik tegen u gezegd heb: U moet opnieuw geboren worden.” (Joh.3:1-7) Je zou eerst moeten definiëren wat een christen is om daarna een antwoord te kunnen geven, en dan nog… De vraag wat de kenmerken van een christen zijn heb ik al eerder beantwoord in het artikel ‘Kenmerken van een christen’ dat te vinden is in de rubriek ‘Diversen’. Kortheidshalve verwijs ik u daarnaar.

Wat is bekering?

Wanneer heeft Constantijn zich tot het christendom bekeert, in plaats van wanneer heeft hij zich tot God bekeert? Deze vraag vinden we talloze keren vermeld in allerlei boeken en artikelen die gaan over Keizer Constantijn de Grote en het antwoord is steevast dezelfde: hij is christen geworden toen hij overging naar het christendom. Maar dat antwoord is niet in overeenstemming met Gods woord. Bekeren doe je niet tot het christendom, maar tot God. “En Petrus zei tot hen: Bekeert u, en laat ieder van u gedoopt worden in de naam van Jezus Christus tot vergeving van uw zonden, en u zult de gave van de Heilige Geest ontvangen.” (Hand.2:38; 3:19) Nergens, in het leven van Constantijn, kunnen we een moment aanduiden dat hij zich tot God bekeerd heeft en zijn leven een andere wending nam. “Dat zij berouw moesten hebben en zich tot God bekeren en werken de bekering waardig.” (Hand.26:20)

Wat is de doop?

De andere misvatting in die hele discussie is, dat men ervan uitgaat dat door de doop de zonden worden uitgewist. In het geval van Constantijn gaat het dan om de moord op zijn echtgenote en zoon in 326. Volgens Zosimus zocht Constantijn uit wroeging vergeving, die alleen de christelijke kerk (?) hem kon bieden. Constantijn liet zich in zijn villa in Nicomedia op zijn sterfdag 22 mei 337 dopen, slechts kort voor zijn dood wat niet ongebruikelijk was voor zijn tijd, door de Ariaanse bisschop Eusebius van Nicomedia. Eusebius gekend van zijn ‘Kerkgeschiedenis’. Dit was overigens niet ongebruikelijk omdat sommige christenen geloofden dat na de doop begane zonden zouden leiden tot een eeuwige straf.

Maar wat zegt de Bijbel zelf over de doop? Eusebius, de Ariaanse bisschop die aan het hof van Constantijn verbleef en hem heeft gedoopt, had toch moeten weten dat: “de doop, niet is het afleggen van onreinheid van het vlees, maar een vraag voor God van een goed geweten.” (1Petr.3:21) Niet meer en niet minder! Nergens leert de Bijbel dat door de doop zonden worden afgewist; Alleen het bloed van Jezus, Gods Zoon, reinig ons van alle zonde; als wij onze zonden belijden, Hij is getrouw en rechtvaardig om ons de zonde te vergeven en ons te reinigen van alle ongerechtigheid.” (1Joh.1:7, 9)

Een veranderd leven?

Volgens sommige bekeerde Constantijn zich waarschijnlijk ten laatste vanaf 312 tot het christendom, zie onder meer T.D. Barnes, Constantine and Eusebius, Cambridge, 1981; H. Brandt, Konstantin der Große. Der erste christliche Kaiser, München, 2006. In het onderzoek is dit punt echter omstreden: Jacob Burckhardt beschouwt de keuze van Constantijn voor het christendom als een zuiver politiek berekende daad, anderzijds geloven onder anderen Andreas Alföldi en Joseph Vogt in een echte religieuze bekering van Constantijn. Een echte bekering vereist of verwacht een veranderd leven, en dat zien we niet bij Constantijn. Erger zelfs, want we weten dat Constantijn in 326 zijn oudste zoon Crispus en kort daarop zijn vrouw Fausta, stiefmoeder van Crispus, liet doden. Dat zijn geen kleine dagelijkse zonden, maar een misdaad! We horen nergens dat Constantijn door de kerk (Eusebius?) daarvoor ter verantwoording is geroepen en dat mogen we toch op zijn minst verwachten.

Het overlijden van Constantijn

Constantijn liet zich in zijn villa in Nicomedia op zijn sterfdag 22 mei 337 dopen, slechts kort voor zijn dood wat niet ongebruikelijk was voor zijn tijd, door de Ariaanse bisschop Eusebius van Nicomedia. Pas aan het eind van de Constantijnse dynastie, met de benoeming van Theodosius I in 379, verloor het arianisme aan invloed in het rijk. (Arianen: aanhangers van Arius (336), die leerde dat Jezus het eerste schepsel van God was en diens eeuwige pre-existentie en wezensgelijkheid met de Vader loochende. Arianisme: Christus is het eerste en hoogste schepsel van God.) Constantijn werd na zijn dood vergoddelijkt door de senaat, zoals het daarvoor de gewoonte was om goede keizers te eren. Zijn mausoleum was de kerk van de heilige apostelen in het westen van Constantinopel. Daar staat nu de Fatih-moskee. Zijn sarcofaag stond, ‘als een tweede Christus’, te midden van monumenten van de twaalf apostelen. Sommige geleerden stellen echter dat Constantijn misschien pas later in zijn leven, bijvoorbeeld na zijn veertigste jaar, christen werd.

Conclusie

Een christen word je niet door het doen van goede werken. We kunnen niet ontkennen dat Constantijn het christendom op allerlei manieren heeft bevoordeeld. Eusebius was daar laaiend enthousiast over en heeft dat verwoord in zijn Kerkgeschiedenis. In boek 10 is er een dankrede over de verheugende omstandigheden en de bouw van de kerken geplaatst. Constantijn verleende de christelijke minderheid in zijn imperium privileges: de bisschoppen kregen van hem het recht van rechtspraak, hij stelde hen vrij van belastingen en maakte de geestelijkheid tot een bevoorrechte stand. De geboden en verboden die de bisschoppen op hun kerkvergaderingen definieerden, werden rijkswetten. Was dienen in een leger eerst niet christelijk, nu werd het steeds meer een edele zaak, ook voor een christen. Dienstweigeraars werden na het Concilie van Arles geëxcommuniceerd. Hoe dan ook, goede daden maken je niet tot een christen! Velen schrijven zijn handelingen voor de kerk toe aan pogingen om de eenheid van de staat te bevorderen. Samenvattend moeten we vaststellen dat er te veel bezwaren en onduidelijkheden te vermelden zijn waardoor we niet met vrijmoedigheid kunnen zeggen dat Constantijn werkelijk vanuit zijn hart een christen was; eerder het tegendeel. Tenslotte: De gevolgen van het verbond tussen Kerk en Staat leken op het eerste gezicht gunstig voor de kerk, maar de praktijk van die ‘wende’ is achteraf gezien nadelig gebleken. Vanaf 313 werd begonnen met de kerstening van het Romeinse rijk, en wat de gevolgen daarvan zijn geweest kunt u lezen in een volgend artikel.

Website

Rubriek: Europees Christendom – Keizer Constantijn

Rubriek: Kerkgeschiedenis – Het verbond tussen kerk en staat

Rubriek: Kerkgeschiedenis – De constantinische wending

Geraadpleegde literatuur:

Apostolische Vaders (dl.1) – Duker/van Manen – ISBN: 978 90 5719 241 8 – Importantia

Apostolische Vaders (dl.2) – Duker/van Manen – ISBN: 978 90 5719 242 5 – Importantia

Bevrijd en Gebonden – Pierre Trouillez – ISBN: 90-5826-419-X – Uitg. Davidsfonds

Das Grosse Bibellexikon (3 dln.) Brockhaus – ISBN: 3-417-2461-3

De God der goden, Danny Praet – ISBN: 90-289-2130-5 – Uitg. Pelckmans

Die Mission und Ausbreitung des Christentums in den ersten drei Jahrhunderten – Adolf von Harnack – ISBN: 9781019 384695

En zij werden verstrooid onder alle volken – W. Keller – ISBN 90 6084 611 7 – Voorhoeve

Evangelie-verkondiging in de eerste eeuwen– ISBN: 90 6047 801– Michael Green

Eusebius – Kerkgeschiedenis – ISBN: 9 789023 906797 – Uitg. Boekencentrum

Geschichte des Jüdischen Krieges – Flavius Josephus – ISBN: 3-921-95-00-7 – Fourier Verlag

Handelingen der Gemeente, dl1 en 2 – ISBN: 90-242-2625-2 – R.H. Matzken – Kok Kampen

Het ontstaan van het Christendom – Evangelische Omroep – ISBN: 90-70100-51-7

Jüdische Altertümer – Flavius Josephus – ISBN: 3-921695-10-8 – Fourier Verlag

Van Petrus tot Constantijn – Pierre Trouilles – ISBN: 90-5826-1867 – Uitg. Davidfonds

______________________________________________________________________________