Christendom

Wat is secularisatie?

Inleiding

Secularisatie is een zeer complex begrip dat verscheidene betekenissen heeft. Tegenwoordig wordt ‘secularisatie’ doorgaans gebruikt als term met een sociologische betekenis. Het leeglopen van de kerken en het verwerpen van het (christelijk) geloof wijdt met vaak, en terecht, aan de secularisatie van de maatschappij. Het is een wereldwijd verschijnsel, maar in het zogenaamde christelijk Europa het duidelijkst merkbaar. Maar wat is dat eigenlijk: secularisatie?

Enkele omschrijvingen van secularisatie

1. Secularisering is de algemene benaming voor de verwereldlijking zoals die tot uitdrukking komt in laïcisering, ontkerkelijking, de reductie van religie tot het private terrein en de afname van de maatschappelijke invloed van religie. Laïcisatie of laïcisering is het terugbrengen van een geestelijke van de Rooms-Katholieke Kerk in de lekenstand.

2. Secularisatie een proces waarbij het maatschappelijk leven zich steeds meer gescheiden ontwikkelt van de kerk en het geloof. Synoniem: verwereldlijking.

3. ‘Secularisatie’ of ‘secularisering’ betekent letterlijk ‘verwereldlijking’. Tegenwoordig wordt ‘secularisatie’ vooral gebruikt voor het proces waarin de georganiseerde godsdienst haar greep op de maatschappij verliest.

Omdat secularisatie vaak verbonden wordt met de idee dat ze het bestaan van alle religies loochenen inclusief engelen of goden en niets hebben met tempels, kerken of gebedshuizen, versterkt dat, dat veel mensen denken dat het secularisme alleen maar overal tegen is, wat naar geloof, religie en God of goden riekt. Verder is het een lege doos, waarin niets zit dan alleen maar kritiek. Echter niets is minder waar.

Waarden en/of doelen van secularisatie

Waarheid

Het belangrijkste seculiere streven is dat naar waarheid, gebaseerd op waarnemingen en bewijzen, en niet zuiver op geloof.

Compassie

Een ander streven is het humanistische idee van compassie. Seculiere ethiek is niet gebaseerd op het gehoorzamen van geboden van deze of gene god, maar op een diep inzicht in menselijk leed.

Gelijkheid

Verder is er een streven naar gelijkheid. Er is wel degelijk een speciale verplichting ten opzichte van hun eigen volk en hun thuisland, maar niet exclusief, want ze erkennen ook hun verplichtingen ten opzichte van de mensheid als geheel.

Vrijheid

Men streeft naar vrijheid om na te denken en te experimenteren. Ze koesteren de vrijheid en schrijven ze geen oppergezag toe aan één tekst, instelling of leider die het laatste woord heeft over wat waar of goed is.

Moed

Moed is nodig om je eigen onwetendheid te erkennen en het onbekende tegemoet te gaan. Als we iets niet weten, mogen we niet bang zijn om dat toe te geven en op zoek te gaan naar nieuwe informatie.

Verantwoordelijkheid

Secularisten geloven niet in een hogere macht die voor de wereld zorgt, slechteriken bestraft, goede mensen beloont en ons beschermt tegen honger, ziekte en oorlog. De mensheid dient daarvoor de verantwoordelijkheid te dragen. Als de wereld één groot tranendal is, in het de plicht van de mensheid om met oplossingen te komen.

Verlichting

De secularisatie als sociologisch verschijnsel begon in West-Europa en Noord-Amerika ten tijde van de Verlichting in de 17de en 18de eeuw, met als dramatisch hoogtepunt de Franse Revolutie. De Verlichting was een nieuwe manier van denken, waarbij niet langer de godsdienst het laatste woord had met betrekking tot de grote vragen van het leven, maar de menselijke rede. Door deze omwenteling in het denken ontstond de zogeheten moderniteit. Volgens de Britse cultuurfilosoof Norbert Elias (1897-1990) vormt secularisatie de essentie van de moderniteit. In de Middeleeuwen beriepen de machthebbers zich op een sacrale orde. De vorst regeerde in naam van God. Het moderne denken maakte daar een einde aan.

Secularisatie een Europees probleem?

De Europeanen staan in de wereld alleen met hun secularisatie, zegt de Amerikaanse godsdienst- socioloog Peter Berger. ‘Het is een Europees misverstand dat het de Amerikanen zouden zijn die met hun religiositeit uit de toon vallen.’

‘Verwacht niet dat de hele wereld precies zo wordt als jullie zelf.’ Dat advies geeft de in Wenen geboren Amerikaanse socioloog Peter Berger aan de Europeanen, die, zonder dat goed te beseffen, de uitzondering zijn op de volgens Berger wereldwijde regel dat de religie helemaal niet op haar retour is.

Of je nu naar Amerika kijkt, naar Azië of de moslimwereld, nergens zie je hetzelfde patroon van secularisering dat Europa in zijn greep houdt. En Berger ziet ook geen tekenen dat het Europese voorbeeld binnenkort massale navolging zal krijgen.

Plaats van ontmoeting is het Haagse stadhuis, met zijn vermaarde atrium. ‘In zo’n gebouw raak je het laatste restje religieus gevoel kwijt’ verzucht Berger. De bouwmeester is overigens geen godloochenende Europeaan maar een Amerikaan.

‘Van architectuur begrijp ik inderdaad weinig’, grinnikt Berger. ‘Ik stel wel vast dat de hele wereld op een vliegveld begint te lijken, en dit gebouw is daarvan een voorbeeld.’

Klopt het wat hij zegt? Is het zo vreemd om te veronderstellen dat andere beschavingen, die minder vergevorderd zijn met industrialisatie en andere sociaal-economische omwentelingen, in een latere fase eveneens de religie een flinke toon lager zullen laten zingen?

Heb je in Nederland niet ook, als reactie op Verlichting en Franse Revolutie, het Reveil gehad en hebben niet veel nazaten van de 19de-eeuwse gereformeerden radicaal gebroken met het harde protestantisme? Kun je niet elders op de aardbol vergelijkbare ontwikkelingen verwachten?

Berger: ‘Sommige sociale wetenschappers zullen dat inderdaad geloven. Zelf denk ik niet dat Iraniërs automatisch in Zweden zullen veranderen, als we maar lang genoeg wachten. Eén ding heb ik geleerd: kijk uit met voorspellingen. Een moderne sociale wetenschapper zou begin 16de eeuw niet de Reformatie hebben voorzien. Of halverwege de 17de eeuw de Franse Revolutie. Hoeveel mensen hebben trouwens de ineenstorting van de Sovjet-Unie voorspeld?’

Berger heeft nog een argument om te betwijfelen of andere werelddelen het Europese voorbeeld zullen volgen: het religieuze Amerika. Je kunt van de VS moeilijk beweren dat ze minder ontwikkeld zijn dan Europa.

Hoe kan het dat Amerika en Europa, loten aan dezelfde culturele stam, op het terrein van religie zo ver uiteen zijn gegroeid?

Berger wijst eerst op een overeenkomst: ‘Aan beide kanten van de oceaan is religie niet meer een vanzelfsprekend verschijnsel. Zowel Europeanen als Amerikanen moeten daarom keuzen maken. Het verschil is dat keuzen van Amerikanen meestal religieus zijn, en die van Europeanen seculier.’

Waar komt dat verschil vandaan? Berger gelooft niet dat grote historische ontwikkelingen een enkelvoudige oorzaak hebben. Hij noemt wel een rij verschillen op tussen de VS en Europa die, bij elkaar genomen, licht kunnen werpen op de vraag waarom beide continenten op religieus gebied zo weinig op elkaar lijken.

Zo was de 18de-eeuwse Verlichting in de VS minder anticlericaal, omdat er in de VS geen clerus was. Verder is de invloed van de intelligentsia in de VS geringer dan in Europa. Berger haalt een Franse schrijver aan die Parijs de hemel en de VS de hel voor intellectuelen noemde. Berger: ‘In de VS krijg je als intellectueel te horen: als je zo slim bent, waarom ben je dan niet rijk?’

In veel Europese landen was het onderwijs in handen van de centrale overheid. Berger: ‘In veel 19de- eeuwse Europese literatuur zie je de tegenstelling tussen de dominee en de onderwijzer. Toen onderwijs verplicht werd, waren ouders vaak niet blij met de leerstof maar ze hadden geen keus.’

In de VS was onderwijs een taak van plaatselijke overheden. Daardoor was de invloed van ouders groot: ‘Als ze de onderwijzer niet mochten, dan ontsloegen ze hem. Niet-verlichte mensen hadden in de VS meer macht dan in Europa.’

Amerika miste de sterke invloed van socialistische partijen en vakbonden, die onder leiding stonden van anticlericale en antigodsdienstige intellectuelen. Er was evenmin een tirannieke staatskerk, met alle wrok tegen religie die zo’n instituut kan opwekken.

Berger: ‘In Massachusetts hebben puriteinen een staatskerk opgezet. Ze hingen wat quakers op en verjoegen andere mensen, maar het werkte niet.’

Kerken waren in de VS verenigingen, gebaseerd op vrijwilligheid. Berger: ‘Mensen zeggen vaak dat de VS een individualistische samenleving zijn. Misschien is dat zo in vergelijking met Japan, maar niet in vergelijking met Frankrijk.’

Amerika is een samenleving van verenigingen, van de wijkvereniging tot de rotaryclub. Als je drie Amerikanen op een onbewoond eiland zet, dan zullen ze vier verenigingen vormen. Drie Fransen gaan elk op een hoek van het eiland zitten en willen niets met elkaar te maken hebben.”

De Amerikaanse kerken passen in dat patroon. De scheidslijnen zijn vloeiend; je kunt gemakkelijk overstappen van de ene naar de andere godsdienstige denominatie.

De katholieke kerk zou, door haar band met Rome, de uitzondering moeten zijn. Maar volgens Berger is zelfs de Amerikaanse katholieke kerk in de praktijk een op vrijwilligheid gebaseerde vereniging: ‘Leken hebben er altijd een belangrijkere rol gespeeld dan in Europa.’

Terwijl Amerika de godsdienst blijft koesteren, is in Europa zelfs een tweede fase van secularisering begonnen, zegt Berger, zich baserend op Franse en Italiaanse vakgenoten. Na de ontkerkelijking bleef Frankrijk toch een katholieke samenleving, met een sterk geloof in hiërarchie en een natuurlijke maatschappelijke orde.

Ook mensen die niet praktiserend katholiek waren, deelden dat maatschappelijke ’geloof’. Het stort nu in. De Italiaanse socioloog Enrico Pace liet zien hoe de communistische partij het seculiere spiegelbeeld was van de katholieke kerk. Beide eens machtige instituten verloren veel invloed.

Zal godsdienst helemaal verdwijnen in Europa? Berger: ‘Nee. Er zullen altijd religieuze mensen zijn en religieuze instellingen’.

Maar er is toch al eerder een religie in Europa compleet verdwenen, de heidense godsdiensten? Berger: ‘Ik weet niet of er ooit iets compleet is verdwenen. Kijk naar new age. Veel daarvan heeft te maken met neoheidendom, net als de opleving van allerlei bijgeloof. Ikzelf lees nooit de horoscoop; mijn vrouw doet dat voor mij.’

Zullen de meningsverschillen over religie de VS en Europa ver uit elkaar drijven? Berger: ‘Het is geen cruciale kwestie, wel een bron van irritatie en misverstand. Europeanen moeten accepteren dat Amerikanen naar de kerk gaan en dat politici God aanroepen. Amerikanen moeten aanvaarden dat Europeanen seculier zijn, wat sommigen moeilijk vinden. Conservatieve Amerikanen zien Europa als een poel van verderf. De idee als zou onder Bush religie voor het eerst een grote rol in de politiek spelen, is belachelijk. Dat was altijd al zo, bijvoorbeeld onder Jimmy Carter, al volgde die een heel andere politiek.’

Maar het belangrijkste Europese misverstand is dat de Amerikanen met hun religiositeit uit de toon zouden vallen. Berger: ‘In wereldverband bekeken zijn de Europeanen uitzonderlijk en de Amerikanen gewoon.’

Peter Berger

De in Wenen geboren Peter Berger is emeritus hoogleraar godsdienstsociologie aan de universiteiten van Georgia en North Carolina. Onlangs hield hij een lezing voor de Nederlandse afdeling van de internationale ontwikkelingsorganisatie SID. De lezingencyclus van SID 2005/ 2006 heeft als thema de rol van godsdienst in internationale en ontwikkelingssamenwerking.

______________________________________________________________________________________________________________________________